Elektrik; hayatımızı ciddi anlamda kolaylaştıran; ısı, ışık ve hareket enerjisi elde etmemizi sağlayan, insanlık için vazgeçilmez bir enerji kaynağıdır. Aynı zamanda, insana ve çevreye ciddi anlamda zarar verme potansiyeline sahip tehlikeli bir enerji türüdür. İş kazalarından korunabilmek için elektrik tehlikeleri konusunda farkındalığımızı arttırmalıyız. “Elektrik tehlikelidir!” evet bunu biliyoruz. “Yüksek Gerilim”, “Elektrik Tehlikesi” uyarılarıyla sık sık karşılaşıyoruz. Ama elektrik tehlikelerinin nasıl oluştuğuna ve bizi sahada nasıl bulabileceğine gerçekten hakim miyiz? Temel Elektrik Güvenliği Rehberinin 1. adımında elektriğin ne olduğunu, 2. adımında ise elektriğin insan vücudunda nasıl etkiler bıraktığını incelemiştik. Artık elektriği anlıyoruz. İnsan vücuduna neden hasar verdiğini de biliyoruz. Peki elektrikle insan vücudu nasıl bir araya geliyor da bu çarpılma olayları gerçekleşiyor? İşte bu yazıda, bu sorunun cevabını bulacaksınız.
Elektrik Tehlike Türleri
Elektrik tehlikeleri, akımların iletilmesi gereken hattan bir şekilde ayrılması sonucu ortaya çıkarlar. Bu tehlikeleri, Elektrik Şoku, Elektrik Arkları, Elektrik Yangınları ve Dolaylı Tehlikeler olmak üzere 4 temel başlık altında değerlendirebiliriz.
1. Elektrik Şoku
Elektrik şokunun ne olduğunu elektriğin insan vücuduna etkileri başlığında dolaylı olarak incelemiştik. Bu başlık altında da kısaca üstünden geçelim. İnsanlar, üzerinden elektrik akımı geçen bir iletkene temas ettiğinde, elektrik vücut üzerinden akar ve elektrik şoku meydana gelir. Kişinin vücudu, elektrik için alternatif bir yol olur ve akım için iletken görevi görür. Elektrik çarpması dediğimiz olay işte bu şekilde gerçekleşir.
Elektrik şokunun insan vücuduna etkilerini kısaca özetlersek:
Elektrik şoku, sinir sistemi üzerinde bir sarsılma etkisi oluşturur. Bu etki kasların şiddetli bir biçimde kasılmasına neden olur. Kas kasılmaları; akımın vücutta izlediği rotaya bağlı olarak farklı etkiler gösterebilir. En ciddi olanı; kalpten geçen akımın fibrilasyona (düzensiz titreşimler) neden olarak kalbin çalışmasını durdurmasıdır. Akım, yaşamsal organlardan geçmese bile etkileri ciddi sonuçlar doğurabilir. İstemsiz kas reaksiyonları kollarda, bacaklarda, gövdede ve boyunda kasılmalara neden olabilir. Bu durum genellikle kazazedenin dengesini kaybetmesine ve düşmesine sebep olur. Akım dirençle karşılaştığında ısı yayar. Vücut dokusu bu ısı etkisiyle yanar ve zarar görür.
2. Elektrik Arkları
Elektrik arkları, elektriğin birbirine yakın mesafede bulunan ancak temas etmeyen iki iletken arasında havadan atlama yapmasıdır. Normal şartlarda hava yalıtkandır. Ama biliyoruz ki belli durumlarda hava da elektriği iletebiliyor. Hatta yağmurlu havalarda bu olaya onlarca kez şahit olmuşuzdur. Evet, yıldırımlardan bahsediyorum. Yıldırımlar, çok büyük elektrik yüklerinin bir araya gelmesi sonucu havayı iyonize eder ve direnci düşürürler. Yıldırımlar, havanın yalıtkanlık özelliğini kırarak hava üzerinden dahi akabilen elektrik akımları, yani elektrik arkları oluştururlar.
Elektrik arkları, ark flaşı ve ark patlaması olmak üzere iki farklı tehlike oluşturur. Ark Flaşı Ark flaşları, yüksek miktarlarda ısı ve ışık yayarlar. Oluşan sıcaklıklar 35,000 ℉ düzeylerine ulaşabilir ve çevresindeki cisimleri kolaylıkla yakabilir. Bu seviyedeki sıcaklıklar insan cildini kolaylıkla yakmanın yanı sıra insanların üzerindeki kıyafetleri de tutuşturur. Bu durumda elektrik arkı sonlanmış olsa dahi insanlar yanmaya devam edebilir. Bunların dışında; ark flaşı sonucu oluşan yüksek ışık parlamaları, geçici körlüğe neden olabilir. Sonuç olarak büyük elektrik yüklerinin bulunduğu her ortamda elektrik arkı oluşma riski mevcuttur. Bir insan yüksek gerilim hatlarına fazla yaklaştığında elektrik arkına maruz kalma ihtimali oluşur.
Elektrik akımı, yıldırım oluşumuna benzer şekilde insana doğru havayı yararak atlama yapıp, oradan da toprağa doğru geçebilir. Ark Patlaması Ark patlaması, ark flaşı olayı ile birlikte gerçekleşir. Ark flaşları, havayı yararak ilerlerken dolaylı olarak yüksek miktarlarda basınç oluşturur. Yayılan bu basınç dalgasına ise ark patlaması denir. Ark patlamaları iki şekilde tehlike oluşturur: Birinci tehlike, ark patlaması sonucu oluşan basınç dalgasının, yakın mesafedeki çalışanlara direkt olarak hasar vermesidir. Basınç dalgası, önündeki işçilerin düşmesine sebep olabilir. Hatta işçileri bulundukları konumdan duvarlara fırlatacak seviyelere dahi ulaşabilir. İkinci tehlike ise, ark oluşumu sırasında yüksek sıcaklıklara maruz kalan iletken parçaların (bakır, alüminyum vb.) erimesi ve bu erimiş metal parçalarının basınç dalgası ile birlikte etrafa saçılarak şarapnel etkisi oluşturmasıdır.
3. Elektrik Yangınları
Elektrik yangınları, genellikle elektrik tesisatının bakım ve kullanım şekillerine yeterince özen gösterilmemesinden kaynaklanır. Elektrik kaynaklı yangınların en yaygın nedenleri; kısa devre oluşumu veya devrenin aşırı ısınma nedeniyle tutuşmasıdır. Kısa Devre Kaynaklı Yangınlar Kısa devreler, yalıtımların hasar görmesi ve iletken ile toprak arasında istenmeyen akımların oluşması sebebiyle ortaya çıkar. Oluşan hata akımları, başlarda düşük olacaktır. Ancak hata akımları, zaman içinde yalıtkana (örn. kablo dış kılıfı) daha çok hasar verir. Yalıtkandaki hasar miktarı arttıkça da daha yüksek hata akımları oluşur. Bu döngü, yalıtımın tamamen yok olacağı noktaya kadar artarak devam eder. Normal şartlar altında elektrik sigortalarının görevi bu hata akımlarını tespit ederek devreyi açmak ve güvene almaktır. Ancak sigortamızın açma değerinin, olması gerekenden büyük seçilmesi gibi durumlardan dolayı sigortamız oluşan bu hata akımını algılayamayabilir. Kısa devre kaynaklı elektrik yangınları işte bu noktada başlar. Aşırı Isınmalar Sonucu Oluşan Yangınlar Peki, elektrik kablosu neden yanar? Elektrikli ekipmanlar ve devreler, belirli akım değerlerini taşımak üzere tasarlanırlar. Kabloların kesit boyutlarına göre güvenli şekilde taşıyabilecekleri akım değerleri, satın alma aşamasında teknik bilgilerine bakılarak öğrenilebilir. Tesis ilk kurulduğunda herhangi bir uygunsuzluk olmayabilir. Ancak aradan zaman geçmesi ile beraber işyerine daha çok elektrikli ekipman gelecektir. Devreye eklenen her yeni ekipman, orijinal tasarıma göre daha fazla enerji çekilmesine neden olur. Muhtemelen bizimde bazen istemeden yaptığımız çoklu prizlerin aşırı kullanımı, bu durum için en bilinen örnektir. Üçlü prize daha çok cihaz bağlayabilmek için başka çoklu prizler takılması, normal şartlar altında üç cihazı beslemesi gereken üçlü prizin daha fazla ekipmana enerji beslemesine neden olur. Akımların tasarlanan seviyenin çok üstünde miktarlara ulaşması da cihazın ısınarak etrafındaki nesneleri tutuşturmasına sebep olur. Aşırı ısınmaların bir başka sebebi de gevşek kablo bağlantılarıdır. Gevşek bağlantılar elektrik iletimini zorlaştırarak devrede direnç oluşturur. Dirençli alanlardan geçen elektrik akımı da devrenin ısınmasına neden olur. Elektrik yangınları, devrenin kendisinin yanmasıyla başlayabildiği gibi ısınmış iletkenin tutuşabilir bir malzemeye temas etmesi veya ortaya çıkan kıvılcımların malzemenin üstüne gelmesi (örn. perde) şeklinde de gerçekleşebilir. Elektrikli ekipmanın tutuştuğu durumlarda yapılması gereken ilk şey enerjinin kesilmesidir. Enerjinin kesilemediği durumlarda, karbondioksit veya kum gibi yalıtkan maddeler kullanılarak yangına müdahale edilmelidir. Böyle bir yangını söndürdükten sonra arıza giderilinceye kadar yangının yenileme ihtimaline karşı dikkatli olunmalıdır. En nihayetinde, elektrik yangınını başlatan elektrik akımı hala aktif durumdadır.
4. Elektrik Akımının Oluşturduğu Dolaylı Tehlikeler
Elektrik akımı, insanlara direkt olarak zarar verebildiği gibi başka tehlikelerin tetikleyici veya güçlendirici unsuru da olabilir. İskele, merdiven vb. ekipmanlar üzerinde yüksekte çalışma yapan bir çalışanın elektrik şokuna maruz kalması ve dengesini kaybederek düşmesi dolaylı tehlikelere bir örnektir. Elektrik hatalarından dolayı elektriğin kesilmesi ve bina aydınlatmalarının yapılamaması sonucu işyerinin karanlığa gömülmesi başka bir dolaylı tehlike örneğidir. Parlayıcı ve patlayıcı kimyasalların üretildiği ve depolandığı işyerlerinde statik elektrik boşalmaları da birçok yangına ve patlamaya neden olabilir. Statik yüklenme belirli seviyelerin üstüne çıktığında ortamı tutuşturabilecek kıvılcımlar oluşabilir. Elektrik devresindeki herhangi bir hata, devredeki makine ve sistemlerin çalışmalarına da zarar verebilir. Ani güç kesintisi bazı makinelerin mekanik hareketleri açısından risk oluşturabilir. Ayrıca elektrikle çalışan yangın alarmı, duman detektörü gibi cihazlar çalışmayı durdurabilir. İşletme tehlikeye açık hale gelir.